मराठी व्याकरण : सराव प्रश्नसंच – क्रियापद – भाग १

स्पष्टीकरण : ये हा मूळ धातू आहे. मूळ धातूलाच सिद्ध धातू म्हणतात. सिद्ध धातूपासून तयार होणारे क्रियापद सिद्ध क्रियापद होय.

स्पष्टीकरण : जे साधित धातू कर्त्याला ती क्रिया करण्याची शक्यता किंवा सामर्थ्य आहे असे दाखवितात त्यांना शक्य क्रियापद असे म्हणतात.

स्पष्टीकरण : प्रश्नातील वाक्यात ‘वर’ हे क्रियापद म्हणून आहे. रस्त्यावर – यामध्ये ‘वर’ हे शब्दयोगी अव्यय आहे. तो नवविवाहित वर आहे. – या वाक्यात ‘वर’ हे नाम म्हणून वापरले आहे.

स्पष्टीकरण : क्रियापदाच्या रूपावरून आज्ञा करणे किंवा मागणे, आशीर्वाद देणे, प्रार्थना, विनंती किंवा उपदेश करणे या गोष्टीचा बोध होतो. तेव्हा त्यास आज्ञार्थी क्रियापद म्हणतात.

स्पष्टीकरण : धातुसाधित व सहायक क्रियापदाच्या संयोगाने संयुक्त क्रियापद होते. मात्र संयुक्त क्रियापदाने दर्शविलेली क्रिया एकच असायला हवी.

स्पष्टीकरण : संकेत म्हणजे अट. जेव्हा वाक्यातील क्रियापदावरून संकेताचा अर्थ निघतो; म्हणजे अमुक केले असते तर तमुक झाले असते असे समजते, तेव्हा त्यास संकेतार्थी क्रियापद म्हणतात.

स्पष्टीकरण : मूळ धातूच्या क्रियेचा कर्ता, ती क्रिया स्वतः करीत नसून ती क्रिया तो दुसऱ्या कोणाला तरी करावयास लावत आहे, असा अर्थ व्यक्त होत असेल तर त्या क्रियापदाला प्रयोजक क्रियापद म्हणतात.

स्पष्टीकरण : नियम – स्थितिवाचक, गतिवाचक, वस्तुस्थितिदर्शक, स्थित्यंतरवाचक धातू अकर्मक असतात. ‘पडलो’ हे क्रियापद स्थितिवाचक आहे. म्हणून ते अकर्मक आहे. कृतिवाचक धातू सकर्मक असतात.

स्पष्टीकरण : सिद्ध क्रियापद – मूळ धातूपासून तयार झालेली क्रियापदे, साधित क्रियापद – इतर शब्दप्रकारापासून तयार झालेली क्रियापदे, शक्य क्रियापद – क्रिया करणे शक्य आहे हे दर्शविणारे क्रियापद.

स्पष्टीकरण : ज्या वाक्यात कर्म नसते. कर्त्यापासून सुरू झालेली क्रिया कर्त्यापाशीच संपते, त्यास अकर्मक क्रियापद म्हणतात.

स्पष्टीकरण : क्रियापदाच्या रूपावरून आज्ञा करणे किंवा मागणे, आशीर्वाद देणे, प्रार्थना-विनंती करणे या गोष्टीचा बोध होतो, तेव्हा त्यास आज्ञार्थी क्रियापद म्हणतात.

स्पष्टीकरण : विविध शब्दप्रकारांपासून तयार होणाऱ्या धातूंना साधित धातू म्हणतात. या साधित धातूंपासून साधित क्रियापदे तयार होतात.

स्पष्टीकरण : क्रियापदाच्या रूपावरून आज्ञा करणे किंवा मागणे, आशीर्वाद देणे, प्रार्थना, विनंती किंवा उपदेश करणे या गोष्टीचा बोध होतो, तेव्हा त्यास आज्ञार्थी क्रियापद म्हणतात.

स्पष्टीकरण : जर – तर च्या वाक्यातून संकेत दिसून येतो. उदाहरणामधील क्रियापद संकेतार्थी आहे. तसेच वाक्य हे मिश्र वाक्य प्रकारात मोडते.

स्पष्टीकरण : वरील वाक्यात दोन कर्म आहेत. – १) नातीला २) गोष्ट. कर्माचे दोन प्रकार आहेत. – १) प्रत्यक्ष कर्म २) अप्रत्यक्ष कर्म. वस्तुवाचक कर्मांना प्रत्यक्ष कर्म म्हणतात. व्यक्तिवाचक कर्मांना अप्रत्यक्ष कर्म म्हणतात. वरील वाक्यात नातीला हे अप्रत्यक्ष कर्म आहे व गोष्ट हे प्रत्यक्ष कर्म आहे.

स्पष्टीकरण : क्रियापदाच्या रूपावरून आज्ञा करणे किंवा मागणे, आशीर्वाद देणे, प्रार्थना-विनंती किंवा उपदेश करणे या गोष्टींचा बोध होतो, तेव्हा त्यास आज्ञार्थी क्रियापद म्हणतात

स्पष्टीकरण : अकर्मक क्रियापद – कर्त्यापाशी सुरू झालेली क्रिया कर्त्यापाशीच थांबते तेव्हा अकर्मक क्रियापद असते. त्यात कर्म नसते.
भावे प्रयोग – कर्ता व कर्म या दोन्हींच्या लिंगवचनात बदल केला तरीही क्रियापद बदलत नाही तेव्हा भावे प्रयोग होतो.

स्पष्टीकरण : सांजवले, मळमळते, उजाडले, गडगडते ही अशी क्रियापदे आहेत की त्यांचे कर्ते वाक्यात स्वतंत्रपणे दिसत नाहीत. या शब्दांतील क्रियेचा मूळ अर्थ किंवा भाव तोच त्यांचा कर्ता मानावा लागतो. अशा क्रियापदांना भावकर्तृक क्रियापदे म्हणतात. या क्रियापदांचा कर्ता वाक्यात स्पष्ट नसतो. म्हणून त्यांना अकर्तृक क्रियापदे असेही म्हणतात.

स्पष्टीकरण : जे साधित धातू कर्त्याला ती क्रिया करण्याची शक्यता किंवा सामर्थ्य आहे असे दाखवितात, त्यांना शक्य क्रियापद म्हणतात.

स्पष्टीकरण : अकर्मक क्रियापद – कर्त्यापासून निघालेली क्रिया कर्त्यापाशीच थांबत असेल किंवा कर्त्याच्या ठिकाणी लोप पावत असेल तर ते क्रियापद अकर्मक असते.